Podróż Miasta Pogezanii

Elbląg i jego okolice miałem okazję poznać już w latach 70. XX wieku, gdy po ukończeniu studiów odbywałem tam roczne przeszkolenie wojskowe i praktykę w ramach Szkoły Oficerów Rezerwy (SOR). Oczywiście, od tamtego czasu miasto bardzo się zmieniło. Na miejscu pustych przestrzeni pomiędzy rzeką i Placem Słowiańskim, nad którymi samotnie górował wówczas kościół p.w. św. Mikołaja, a na obrzeżach których można było dostrzec bryłę Bramy Targowej i dawnego kościoła dominikanów, wyrosły piękne kamieniczki i urokliwe  uliczki, odbudowanej w dużej części, elbląskiej Starówki. Odnowiono także i inne zabytkowe gmachy w mieście, powstały nowe centra handlowe, węzły komunikacyjne, liczne hotele, bary, puby, kawiarnie i inne lokale, a miasto zyskało swoisty klimat i polor...

Elbląg został założony w 1237 roku przez Krzyżaków w pobliżu miejsca, na którym do IX wieku znajdowała się pruska osada handlowa Truso. Nazwa miasta wywodzi się od rzeki Ilfing, a ponieważ zostało ono założone od podstaw, nie można go łączyć z w/w grodem Truso. Była to wówczas osada kolonistów niemieckich, oraz punkt wypadowy dla dalszej ekspansji Krzyżaków. W 1358 roku Elbląg przystąpił do Ligi Hanzeatyckiej. Był w owym czasie jednym z najważniejszych miast hanzeatyckich rejonu południowego Bałtyku. Wiodły z niego szlaki lądowe i wodne ku Sambii i Warmii, istniało także wodne połączenie z Wisłą przez Nogat. Zbudowany w Elblągu zamek był najprawdopodobniej drugim co do wielkości zamkiem Zakonu, po Malborku. Istniał on do antykrzyżackiego powstania w 1454 roku, kiedy to mieszczanie przepędzili załogę, a następnie rozebrali budowlę. Przez pierwsze 70 lat swego istnienia Elbląg był najważniejszym ośrodkiem życia miejskiego, jedynym portem morskim, oraz podstawową bazą militarną organizującego się państwa krzyżackiego.

Po przeniesieniu stolicy Zakonu z Wenecji do Malborka w 1309 roku, zamek elbląski stał się siedzibą komtura i zarazem wielkiego szpitalnika. Podstawą rozwoju miasta był handel morski, który powodował napływ nie tylko towarów, ale i osadników z różnych krajów. W Elblągu osiedlali się Niemcy z Saksonii, Westfalii, czy Lubeki, Holendrzy, Anglicy, Francuzi i Szkoci. Od końca XIV wieku Elbląg stopniowo tracił znaczenie na rzecz Gdańska, który później zmonopolizował handel polskim zbożem. Do osłabienia pozycji miasta przyczyniła się także przyroda. Przejścia morskie przez Mierzeję Wiślaną stopniowo się zamulały, co uniemożliwiało coraz większym statkom wpłynięcie do portu. Po klęsce Krzyżaków pod Grunwaldem w 1410 roku, Elblążanie złożyli hołd polskiemu królowi, jednakże już po dwóch miesiącach Elbląg wrócił pod władzę Zakonu. Do Polski został przyłączony dopiero w wyniku II pokoju toruńskiego, kończącego wojnę trzynastoletnią w 1466 roku. 

Przełom XVI i XVII wieku to okres rozwoju miasta i handlu morskiego, spowodowany wojną Stefana Batorego ze zbuntowanym Gdańskiem. Cały polski eksport i import przechodził wówczas przez port elbląski. W latach 1626-1635 miasto znajdowało się pod szwedzką okupacją, a kolejne zniszczenia spowodowane "potopem szwedzkim" w latach 1655-1660, zahamowały jego rozwój. Na domiar złego, towarzyszące wojnom zarazy wyludniły miasto. W roku 1698 król polski August II Sas próbował sprzedać Elbląg elektorowi Fryderykowi I Hohenzollernowi, ale wzburzenie polskiej opinii publicznej i zdecydowana dążność do odzyskania miasta, a także próby mediacji ze strony Danii, Szwecji i cesarza doprowadziły do zawarcia układu, na mocy którego Elbląg pozostał przy Polsce. Podczas wojny północnej miasto okupowane było kolejno przez oddziały szwedzkie (1703-1710), rosyjskie (1710-1712) i saskie (1712). Przyczyniło się to do stopniowego upadku Elbląga - zamierał handel i praca stoczni. 

Już w 1772 roku, w wyniku I rozbioru Polski, Elbląg znalazł się pod zaborem pruskim. Pod rządami pruskimi największe - obok Królewca - miasto Prus Wschodnich stało się głównym portem dorzecza Wisły, ale tylko do czasu zajęcia przez Fryderyka II Gdańska. Usprawniono pracę portu, pogłębiono Nogat i rzekę Elbląg, redę portową i rozbudowano urządzenia portowe. Ożywienie gospodarcze było jednak krótkotrwałe. W 1807 roku rozpoczął się kryzys handlowy.

Po epoce napoleońskiej Elbląg zaczął szukać nowych dróg rozwoju gospodarczego i powoli zaczął przeradzać się w ośrodek przemysłowy, administracyjny i wojskowy. Miejscowi kupcy zaczęli inwestować w manufaktury i fabryki. Rozwinął się przemysł metalowy, tkacki, farbiarski i szklarski, powstawały liczne zakłady przetwórstwa rolno-spożywczego, a budowa statków nadal pozostawała ważnym działem przemysłu. Dużą rolę w tej dziedzinie odegrał Ferdinand Schichau, który w roku 1837 otworzył fabrykę maszyn, a w 1854  - stocznię, będącą głównym niemieckim producentem torpedowców. W tym okresie powstały także takie zakłady, jak: odlewnia żelaza Tiessena, zakłady metalowe Neufelda, fabryka cygar Losera&Wolffa, fabryka samochodów Komnicka. 

Wraz z wybuchem I wojny światowej sytuacja miasta znacznie się pogorszyła. Przez Elbląg przewijały się dziesiątki tysięcy uciekinierów, co powodowało trudności i chaos. Dekoniunktura gospodarcza spowodowała zamknięcie wielu zakładów przemysłowych, a w rezultacie narastanie bezrobocia. 

Po przegranej przez Niemcy wojnie, w wyniku postanowień traktatu wersalskiego, Elbląg znalazł się w prowincji Prusy Wschodnie. Ograniczenia narzucone Niemcom i utrata naturalnych rynków zbytu doprowadziły elbląską gospodarkę do kryzysu. Po dojściu Hitlera do władzy i przyjęciu kursu na remilitaryzację Niemiec, nastąpił ponowny rozkwit przemysłu na terenie miasta. Elbląg stał się jednym z większych miast garnizonowych w III Rzeszy. Nastąpił znaczny rozwój infrastruktury miejskiej, powstały nowe osiedla mieszkaniowe, budynki koszarowe dla artylerii, kawalerii, wojsk inżynieryjnych i piechoty, nowoczesny szpital wojskowy, rozwijało się szkolnictwo. Podjęto modernizację sieci gazowej i kanalizacyjnej, przebudowano linie tramwajowe, unowocześniono port, pogłębiono tor wodny na Zalew Wiślany. 

Podczas II wojny światowej całe życie gospodarcze i społeczne Elbląga zostało podporządkowane potrzebom wojny. Miasto było przeludnione w wyniku przesiedleń ludności z Meklemburgii i Mazur, a także umieszczenia tu jeńców różnej narodowości. Od marca 1940 roku istniał tu jeden, a później dwa podobozy obozu koncentracyjnego Stutthof. Na przełomie stycznia i lutego 1945 roku o Elbląg toczyły się ciężkie dwutygodniowe walki z nacierającą Armią Czerwoną, które obróciły w gruzy niezniszczone dotychczas miasto. Zniszczona została zabytkowa zabudowa Starego Miasta, a także całe Śródmieście. Trudne do określenia były straty ludzkie. W ciągu kilku miesięcy 1945 roku, administrujące Elblągiem władze sowieckie dokonały wywozu w głąb ZSRR wszystkich maszyn i wyposażenia elbląskich fabryk. Niektóre źródła kalkulują, że straty poniesione z tego powodu przewyższają straty spowodowane działaniami wojennymi.

W maju 1945 roku Elbląg został przekazany Polsce. Priorytetem nowych władz stało się nadanie miastu polskiej tożsamości narodowej i deportacja ludności niemieckiej. Rozpoczęto także reorganizację gospodarki oraz powolną odbudowę zniszczonego miasta. Niestety, odbudowa ta przyniosła zniszczenie wielu zabytków kultury, gdyż podobnie jak w innych miastach Pomorza i Śląska zabytki zostały uznane za niemieckie. Stare Miasto zostało do końca wyburzone, a zabytkowe cegły przeznaczono na odbudowę Warszawy. W latach powojennych zbudowano w Elblągu liczne zakłady przemysłowe.

W grudniu 1970 roku doszło w mieście do strajków i krwawych zamieszek. Elbląscy robotnicy uczestniczyli także w sierpniowych strajkach 10 lat później. W latach 1975-1999 Elbląg był stolicą województwa. W latach 80. XX wieku przystąpiono do odbudowy centrum miasta, jednakże zamiast odbudowywać kamienice tak, by przypominały te przedwojenne, wybudowano nowoczesne budynki o kształcie i wielkości zbliżonej do średniowiecznych. Obecnie Elbląg jest wciąż rozwijającym się miastem, ośrodkiem przemysłu ciężkiego (turbiny, śruby okrętowe itp.), przemysłu spożywczego i innych branż, a także centrum ruchu turystycznego. W przyszłości, ma szansę zostać pomostem łączącym Polskę z państwami nadbałtyckimi, w szczególności z rosyjskim obwodem kaliningradzkim.

Zamieszczone zdjęcia mają przybliżyć nieco Elbląg tym z Was, którzy nie byli jeszcze w tym mieście. Pochodzą jednak one tylko z elbląskiej Starówki. A poza nią jest jeszcze w mieście kilka godnych uwagi miejsc, takich jak choćby pięknie odrestaurowany XIV-wieczny kościół p.w. św. Ducha, kościoły p.w. św. Antoniego, Bożego Ciała, neogotycki pałac Augusta Abbega z początku XIX wieku, kilka ładnych klasycystycznych kamienic czy wspaniały park Bażantarnia. Warto nadmienić, że w pobliżu miasta leży położone na szlaku Kanału Elbląskiego Jezioro Drużno, będące siedliskiem wielu gatunków ptaków, a po przeciwnej stronie szosy E-7 wznoszą się poprzecinane malowniczymi wąwozami wzgórza Wysoczyzny Elbląskiej, sięgające prawie 200 m n.p.m. Niedaleko stąd też do pałacu i stadniny w Kadynach, urokliwego Tolkmicka, czy też do związanego z Kopernikiem Fromborka.

Ale to już temat na oddzielną podróż.